HIT – Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego

Obraz przedstawia rzeczywistość gospodarki centralnie planowanej w ZSRR i krajach bloku wschodniego. Na pierwszym planie widoczna jest kolejka obywateli przed małym, słabo zaopatrzonym sklepem, co symbolizuje niedobory podstawowych towarów konsumpcyjnych. W tle dominuje duży, przestarzały kompleks przemysłowy, skupiony na produkcji ciężkiego sprzętu i zbrojeń. Robotnicy pracujący w fabryce wyglądają na zmęczonych, co podkreśla stagnację i brak innowacyjności w systemie. W dalszej części obrazu widoczne są kominy przemysłowe wydzielające dym, akcentujące skoncentrowanie na ciężkim przemyśle kosztem potrzeb konsumentów. Atmosfera jest ponura, oddając realia nieefektywnego systemu gospodarczego.

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – droga do upadku komunizmu

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego w latach 70. i 80. XX wieku był wynikiem pogarszającej się sytuacji gospodarczej, narastających problemów społecznych oraz braku zdolności systemu komunistycznego do dostosowania się do zmian. Ostatecznie kryzys ten doprowadził do upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej i rozpadu Związku Radzieckiego.

Przyczyny kryzysu

  1. Gospodarka centralnie planowana

    • System gospodarki centralnie planowanej był mało efektywny. Brak konkurencji i innowacyjności prowadził do stagnacji gospodarczej. W ZSRR i państwach bloku wschodniego produkcja była niedostosowana do potrzeb rynku, co skutkowało niedoborami podstawowych towarów.
    • Kosztowne inwestycje w przemysł ciężki oraz zbrojenia pochłaniały ogromne środki, kosztem sektora konsumpcyjnego.

  2. Wzrost zadłużenia zagranicznego

    • W latach 70. kraje bloku wschodniego, w tym Polska, zaciągały duże kredyty w państwach zachodnich. Pieniądze te były często marnotrawione, a zadłużenie stawało się coraz większym problemem.

  3. Koszty zimnej wojny

    • ZSRR i państwa bloku wschodniego inwestowały ogromne środki w zbrojenia i wyścig kosmiczny, co nadwyrężało gospodarki tych krajów. Interwencje wojskowe, takie jak w Afganistanie (1979–1989), dodatkowo osłabiały system.

  4. Problemy społeczne

    • W ZSRR i w państwach bloku wschodniego rosły nierówności społeczne i niezadowolenie z warunków życia. Obywatele byli zmęczeni brakiem podstawowych towarów, kolejnymi kryzysami gospodarczymi i represjami politycznymi.

  5. Brak reform i konserwatyzm władz

    • Władze ZSRR i większości państw satelickich opierały się reformom, co prowadziło do dalszego pogłębiania problemów. Dopiero w latach 80. próby zmian, takie jak polityka pierestrojki i głasnosti Michaiła Gorbaczowa, były zbyt spóźnione.

Przebieg kryzysu

  1. W ZSRR

    • Gospodarcza stagnacja: Już w latach 70. gospodarka ZSRR przestała się rozwijać w dotychczasowym tempie. Produkcja spadała, a wydajność pracy była niska.
    • Reformy Gorbaczowa (1985–1991): Michaił Gorbaczow wprowadził pierestrojkę (reformy gospodarcze) i głasnost (otwartość w polityce). Mimo początkowego entuzjazmu reformy te doprowadziły do chaosu gospodarczego i osłabienia władzy centralnej.
    • Problemy narodowościowe: W ZSRR zaczęły narastać napięcia między republikami, co prowadziło do żądań niepodległości.

  2. W państwach bloku wschodniego

    • Narastające protesty społeczne: W Polsce powstanie Solidarności (1980) było początkiem otwartego sprzeciwu wobec reżimu. W innych krajach, takich jak Węgry, Czechosłowacja i NRD, opozycja również rosła w siłę.
    • Słabnąca kontrola ZSRR: Władze ZSRR pod rządami Gorbaczowa przestały ingerować w wewnętrzne sprawy państw satelickich, co pozwoliło na większą swobodę działania opozycji.
    • Kolejne fale strajków i protestów: Rosnące niezadowolenie z gospodarki i represji politycznych prowadziło do masowych protestów, które osłabiały władzę komunistyczną.

Upadek komunizmu w państwach bloku wschodniego

  1. Polska

    • W 1989 roku w Polsce odbyły się częściowo wolne wybory po rozmowach przy Okrągłym Stole między władzami a opozycją. Powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego zapoczątkowało zmiany w całym regionie.

  2. Węgry

    • Już w 1988 roku rozpoczęły się reformy, a w 1989 roku Węgry oficjalnie ogłosiły przejście do demokracji. Otworzenie granic z Austrią symbolizowało koniec „żelaznej kurtyny”.

  3. NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna)

    • Masowe protesty w 1989 roku i upadek muru berlińskiego 9 listopada tego samego roku przyspieszyły proces zjednoczenia Niemiec.

  4. Czechosłowacja

    • W 1989 roku tzw. aksamitna rewolucja doprowadziła do pokojowego obalenia komunizmu.

  5. Rumunia

    • W przeciwieństwie do innych państw, w Rumunii obalenie reżimu było krwawe – Nicolae Ceaușescu został obalony i stracony w grudniu 1989 roku.

Skutki kryzysu

  1. Rozpad bloku wschodniego

    • Upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej zakończył erę podziału świata na dwa bloki: wschodni i zachodni.

  2. Rozpad ZSRR

    • W 1991 roku Związek Radziecki oficjalnie przestał istnieć. Republiki wchodzące w skład ZSRR ogłosiły niepodległość.

  3. Transformacja gospodarcza i polityczna

    • Państwa bloku wschodniego przeszły trudną transformację w kierunku gospodarki rynkowej i demokracji, co wiązało się z problemami, takimi jak bezrobocie, inflacja czy nierówności społeczne.

Podsumowanie

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego był wynikiem niewydolności systemu komunistycznego, który nie potrafił dostosować się do zmieniającego się świata. Rosnące niezadowolenie społeczne, problemy gospodarcze i brak skutecznych reform doprowadziły do masowych protestów i ostatecznego upadku reżimów komunistycznych. Wydarzenia te były kluczowe dla zakończenia zimnej wojny i zmiany układu sił na świecie.

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – Poziom 2

1. Charakteryzuje kryzys gospodarczy w ZSRR i krajach bloku wschodniego:

  • W latach 70. XX wieku ZSRR oraz inne państwa bloku wschodniego zaczęły doświadczać poważnych trudności gospodarczych. Kryzys gospodarczy wynikał głównie z nieefektywności centralnie planowanych gospodarek. W ZSRR i krajach satelickich dominowały duże, nierentowne zakłady przemysłowe, a przemiany technologiczne zachodziły wolniej niż na Zachodzie. Dodatkowo, nieustanna koncentracja na wydatkach wojskowych i wyścigu zbrojeń w zimnej wojnie pogłębiała kryzys ekonomiczny.
  • Problemy ZSRR pogłębiały się w latach 80., kiedy to długotrwała stagnacja w gospodarce prowadziła do niedoborów towarów konsumpcyjnych oraz wzrostu niezadowolenia społecznego.

„Kryzys gospodarczy w ZSRR i krajach bloku wschodniego był wynikiem centralnego planowania, które nie było w stanie sprostać zmieniającym się warunkom rynkowym i technologii.”

2. Charakteryzuje kryzys społeczny w ZSRR:

  • Kryzys społeczny w ZSRR w latach 70. XX wieku nasilał się w wyniku rosnącego niezadowolenia społeczeństwa z sytuacji gospodarczej. Niedobory towarów konsumpcyjnych, brak swobód obywatelskich, a także niezadowolenie z totalitarnego systemu politycznego przyczyniły się do wzrostu napięć społecznych.
  • Społeczeństwo radzieckie stało się coraz bardziej zróżnicowane, a różnice między elitami rządzącymi a resztą społeczeństwa stawały się coraz bardziej widoczne. Rosła liczba protestów i demonstracji, a także nasilała się działalność opozycji, w tym undergroundowych ruchów intelektualnych i artystycznych.

„Kryzys społeczny w ZSRR wynikał z pogarszającej się sytuacji gospodarczej, a także z rosnącej opozycji wobec władzy, zwłaszcza w miastach.”

3. Wyjaśnia pojęcia:

  • Bumelant – Osoba, która żyje z pracy innych, nie angażując się w aktywną działalność zawodową, często wykorzystywana w ZSRR w kontekście osób unikających pracy lub żyjących na koszt państwa.
  • Amnestia – Akt łaski ogłoszony przez władze, mający na celu uwolnienie więźniów politycznych i przestępców. Amnestia była stosowana w ZSRR w celu poprawienia wizerunku reżimu w oczach międzynarodowych organizacji.
  • Indoktrynacja – Proces systematycznego kształtowania poglądów i postaw w celu wzmocnienia ideologii rządzącej. W ZSRR indoktrynacja była stosowana przez system edukacyjny, media i instytucje państwowe, aby zapewnić poparcie dla rządu komunistycznego.

„Bumelant, amnestia i indoktrynacja to pojęcia, które były szeroko stosowane w ZSRR jako elementy systemu represji i kontroli społecznej.”

Obraz przedstawia okres reform Michaiła Gorbaczowa w latach 1985–1991 w ZSRR. W centrum znajduje się sala obrad rządowych, gdzie Gorbaczow przewodniczy dyskusji z oficjelami na temat zmian gospodarczych w ramach pierestrojki. W tle widoczna jest fabryka symbolizująca modernizację przemysłu, obok której obywatele czytają gazety, co odzwierciedla większą otwartość polityczną związaną z głasnost. Atmosfera oddaje początkowy optymizm reform, ale także niepewność i chaos, które później zdominowały ten okres. Występują subtelne sowieckie symbole, takie jak flaga i portrety, nadające kontekst polityczny, ale bez widocznych tekstów czy haseł.

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – Poziom 3

1. Wyjaśnia przyczyny kryzysu gospodarczego w ZSRR i krajach bloku wschodniego:

  • Przyczyny kryzysu gospodarczego w ZSRR: W latach 70. XX wieku ZSRR zaczął odczuwać skutki stagnacji gospodarczej. Centralnie planowana gospodarka okazała się niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa i wzrostu technologicznego. Wydatki na zbrojenia, wyścig zbrojeń z Zachodem, oraz nieefektywność kolektywizacji rolnictwa doprowadziły do niedoborów towarów konsumpcyjnych, braku innowacyjności i wzrostu kosztów produkcji.
  • Kryzys w krajach bloku wschodniego: W krajach takich jak Polska, Czechosłowacja czy Węgry, kryzys gospodarczy pogłębiały także czynniki zewnętrzne, takie jak embargo nałożone przez Zachód, oraz rosnące zadłużenie zaciągnięte w bankach zachodnich. Problemy w ZSRR miały również swoje odbicie w krajach satelickich, które były zależne od jego wsparcia finansowego i technologicznego.

„Kryzys w ZSRR i innych krajach bloku wschodniego był wynikiem długotrwałej stagnacji gospodarczej oraz nieefektywnego centralnego planowania.”

2. Charakteryzuje kryzys społeczny w krajach bloku wschodniego:

  • Kryzys społeczny w ZSRR i krajach satelickich: Zwiększona liczba protestów i demonstracji społecznych była wynikiem nieudolnych reform, rosnącej cenzury, oraz braku podstawowych dóbr konsumpcyjnych. W krajach takich jak Polska, Węgry czy Czechosłowacja, niezadowolenie społeczne rosło z powodu stagnacji ekonomicznej, braku wolności politycznych i kryzysu w systemie opieki zdrowotnej.
  • ZSRR: Społeczeństwo radzieckie, mimo że znajdowało się pod kontrolą służb bezpieczeństwa, zaczynało wyrażać coraz większe niezadowolenie. W latach 70. doszło do wybuchu protestów i sprzeciwów, zwłaszcza wśród inteligencji, która stawiała wątpliwości dotyczące stagnacji ideologicznej i gospodarczej.

„Kryzys społeczny w krajach bloku wschodniego był efektem braku podstawowych swobód obywatelskich i systematycznej opresji społecznej.”

3. Charakteryzuje relacje między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi:

  • Zimna wojna: Relacje między ZSRR a USA w tym okresie były napięte, z dominującą rywalizacją w wyścigu zbrojeń, szczególnie na tle rozmieszczenia broni nuklearnej. Kryzys gospodarczy w ZSRR oraz stagnacja ideologiczna sprawiały, że ZSRR starał się utrzymać presję na Zachód, ale jego zasoby ekonomiczne zaczynały być niewystarczające do prowadzenia tego typu działań.
  • Wzajemne oskarżenia: W tym czasie nastąpiło również zaostrzenie stosunków, zwłaszcza po wydarzeniach związanych z inwazją ZSRR na Afganistan w 1979 roku, co było widziane na Zachodzie jako kolejny akt agresji i nieprzestrzegania zasad międzynarodowych.

„Relacje między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi były w tym okresie napięte, z zimną wojną będącą głównym kontekstem tej rywalizacji.”

4. Wyjaśnia pojęcia:

  • „Imperium zła” – Termin użyty przez prezydenta USA Ronalda Reagana w latach 80. XX wieku, odnoszący się do ZSRR i jego wpływów w krajach satelickich, będących symbolem zła i opresji, szczególnie na tle zimnej wojny.
  • „Gwiezdne wojny” – Program strategiczny zaproponowany przez prezydenta Reagana, mający na celu stworzenie systemu obrony przed atakami rakietowymi, który w późniejszym czasie stał się jednym z elementów napięć między Wschodem a Zachodem.

„„Imperium zła” i „gwiezdne wojny” stały się synonimami zimnowojennego konfliktu i rywalizacji ZSRR z USA.”

Obraz przedstawia narastające protesty społeczne w Europie Wschodniej w latach 80. Na pierwszym planie widoczna jest grupa demonstrantów, w tym robotników i studentów, maszerujących spokojnie z pustymi transparentami, co symbolizuje ich dążenie do zmian i jedność. W tle widać architekturę charakterystyczną dla krajów bloku wschodniego, podkreślając kontekst historyczny. Atmosfera jest pełna napięcia, ale również nadziei, oddając ducha solidarności i rosnącej siły ruchów opozycyjnych w tym okresie.

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – Poziom 4

1. Wyjaśnia przyczyny wyścigu zbrojeń na początku lat 80. XX w.:

  • Przyczyny wyścigu zbrojeń: Wyścig zbrojeń, który zaostrzył się w latach 80., wynikał z kilku czynników, w tym rosnącej rywalizacji między ZSRR a USA, szczególnie w kontekście zimnej wojny. ZSRR starał się utrzymać równowagę sił z Zachodem, angażując się w wyścig rakietowy i rozwój broni nuklearnej. Przemiany wewnętrzne, takie jak stagnacja gospodarcza, wymagały od władz ZSRR pokazania swojej siły na arenie międzynarodowej, co prowadziło do dalszych inwestycji w armie i zbrojenia.
  • Działania USA: W odpowiedzi na wyścig zbrojeń, Stany Zjednoczone rozpoczęły rozwój systemu obrony strategicznej, takiej jak „gwiezdne wojny” – program rakietowy, który miał na celu obronę przed atakami nuklearnymi. W rezultacie ZSRR zmuszony był do większych inwestycji w swoje wojsko, co pogłębiało kryzys gospodarczy w kraju.

„Przyczyny wyścigu zbrojeń w latach 80. XX w. miały swoje źródło w rywalizacji między USA a ZSRR w kontekście zimnej wojny oraz eskalacji napięć związanych z bronią nuklearną.”

2. Wymienia przykładowe organizacje opozycyjne w krajach bloku wschodniego:

  • Przykłady organizacji opozycyjnych: W krajach bloku wschodniego, takich jak ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, pojawiły się liczne organizacje opozycyjne. Przykłady to:
    • Polska: Solidarność, która odgrywała kluczową rolę w walce z reżimem komunistycznym.
    • Czechosłowacja: Charta 77, która była ruchem opozycyjnym przeciwko reżimowi komunistycznemu w Czechosłowacji.
    • Węgry: Ruchy opozycyjne w latach 70., które sprzeciwiały się władzy komunistycznej, mimo brutalnych represji.

„Organizacje takie jak Solidarność w Polsce i Charta 77 w Czechosłowacji stanowiły symbol oporu wobec komunistycznych reżimów bloku wschodniego.”

3. Przedstawia postawy społeczeństw państw komunistycznych wobec władzy:

  • Postawy społeczeństw: W wielu krajach bloku wschodniego społeczeństwa, pomimo represji, stawiały opór wobec reżimów. W ZSRR i krajach satelickich, jak Polska i Czechosłowacja, zaczęły pojawiać się protesty społeczne, strajki i demonstracje, które były tłumione przez władze. Choć władze starały się utrzymać kontrolę, społeczeństwa zyskały coraz większą świadomość polityczną, a opozycja, nawet w formie undergroundowej, miała duży wpływ na zmiany polityczne w latach 80.

„Postawy społeczeństw w ZSRR i innych krajach bloku wschodniego były wyrazem rosnącego niezadowolenia z reżimów, co przyczyniło się do upadku komunizmu w Europie Wschodniej.”

4. Wyjaśnia pojęcia:

  • Dysydent: Osoba, która otwarcie sprzeciwia się rządom i polityce panującego reżimu. W krajach bloku wschodniego, dysydenci byli często prześladowani przez władze. Przykładem dysydenta może być Aleksander Sołżenicyn w ZSRR.
  • Azyl polityczny: Status nadawany osobom, które uciekają przed prześladowaniami politycznymi w swoim kraju, by szukać schronienia w innych państwach. Azyl polityczny był często udzielany działaczom opozycyjnym z krajów komunistycznych.
  • Karta 77: Czechosłowacki ruch opozycyjny, który miał na celu walkę o przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności w Czechosłowacji, niezależnie od reżimu komunistycznego.

„Dysydenci, jak Aleksander Sołżenicyn, a także ruchy takie jak Charta 77, były istotnymi elementami oporu wobec komunistycznych rządów.”

Obraz ukazuje rosnące różnice społeczne w Związku Radzieckim pod koniec lat 80. Na pierwszym planie widać grupę elegancko ubranych urzędników rządowych przed monumentalnym budynkiem, symbolizującą elitę władzy i jej uprzywilejowaną pozycję. Obok nich, w kontrastowym zestawieniu, znajduje się kolejka obywateli czekających przed skromnym sklepem, odzwierciedlająca codzienne trudności zwykłych ludzi. W tle dominują dwa odmienne elementy – monumentalna architektura dla elit oraz zaniedbane osiedla mieszkalne, wskazujące na nierówności. Atmosfera obrazu jest pełna napięcia i kontrastów, podkreślając podziały społeczne w tamtym czasie.

 

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – Poziom 5

1. Charakteryzuje politykę władz ZSRR wobec ludzi, którzy się z nimi nie zgadzali:

  • Polityka ZSRR wobec opozycji: Władze ZSRR stosowały brutalne metody represji wobec osób, które stawiały opór reżimowi. Ludzie sprzeciwiający się władzy byli prześladowani, a ich działalność była tłumiona za pomocą aresztowań, tortur, deportacji i innych form represji. Komunistyczny reżim wykorzystywał aparat władzy, by utrzymać pełną kontrolę nad społeczeństwem i wyeliminować wszelkie przejawy opozycji.
  • Represje wobec intelektualistów i dysydentów: W ZSRR wielu intelektualistów, artystów i działaczy politycznych, którzy sprzeciwiali się rządom komunistycznym, zostali zmuszeni do milczenia lub pozbawieni wolności. Ruchy opozycyjne były niszczone przez władze, a dysydenci byli marginalizowani lub zmuszani do emigracji.

„ZSRR stosował brutalną politykę represji wobec osób, które nie zgadzały się z jego ideologią i rządami.”

2. Przedstawia zasięg wpływów organizacji opozycyjnych w społeczeństwach państw komunistycznych i wyjaśnia jego przyczyny:

  • Zasięg wpływów organizacji opozycyjnych: Organizacje opozycyjne w krajach bloku wschodniego, takie jak Solidarność w Polsce, Charta 77 w Czechosłowacji czy grupy dysydentów w ZSRR, miały znaczny wpływ na rozwój świadomości społecznej. Ich działalność w latach 70. i 80. XX wieku przyczyniła się do wzrostu niezadowolenia z rządów komunistycznych oraz mobilizacji oporu wobec systemu.
  • Przyczyny wzrostu wpływów opozycji: Zwiększona cenzura, brak podstawowych dóbr konsumpcyjnych, oraz nieudolność gospodarcza systemów komunistycznych były bezpośrednią przyczyną wzrostu niezadowolenia społecznego i rozwoju organizacji opozycyjnych. W społeczeństwach tych krajów zaczęła rozwijać się świadomość obywatelska i chęć zmiany systemu.

„Organizacje opozycyjne w krajach komunistycznych zyskały szerokie poparcie, które wynikało z niezadowolenia społeczeństw z panującego reżimu.”

3. Wie, kim były wymienione postacie, oraz przedstawia ich historyczną rolę:

  • Jurij Andropow: Andropow był przewodniczącym KGB i późniejszym sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego KPZR. W jego czasach, w latach 70., w ZSRR nasiliły się represje wobec dysydentów, a także rozpoczęto bardziej systematyczne tłumienie opozycji. Andropow był znany z twardej postawy wobec wszelkiej krytyki wobec reżimu.
  • Konstantin Czernienko: Czernienko był kolejnym liderem ZSRR, który objął władzę po Andropowie. Jego kadencja nie wnosiła żadnych znaczących zmian, ale była świadectwem kryzysu wewnętrznego ZSRR i braku reform. Był symbolem stagnacji i konserwatyzmu, a jego władza nie przyczyniła się do poprawy sytuacji w kraju.

„Jurij Andropow i Konstantin Czernienko byli kluczowymi postaciami ZSRR w latach 70. i 80. XX wieku, którzy reprezentowali twardą linię reżimu wobec opozycji.”

Kryzys w ZSRR i państwach bloku wschodniego – Poziom 6

1. Zbiera informacje o kontaktach polskich organizacji opozycyjnych z organizacjami opozycyjnymi w krajach bloku wschodniego:

  • Kontakty polskich organizacji opozycyjnych: Polska, jako jeden z głównych ośrodków oporu wobec reżimu komunistycznego, miała rozbudowaną sieć kontaktów z innymi organizacjami opozycyjnymi w krajach bloku wschodniego. Przykładem może być współpraca Solidarności z Charta 77 w Czechosłowacji, czy z organizacjami dysydenckimi w ZSRR. Kontakty te obejmowały zarówno wymianę informacji, jak i wspólne działania w obronie praw człowieka.
  • Przykłady współpracy: Solidarność, zyskując międzynarodowe wsparcie, prowadziła rozmowy z opozycyjnymi grupami w ZSRR, Czechosłowacji i na Węgrzech. Wspólne akcje protestacyjne oraz wymiana doświadczeń między tymi organizacjami pomogły w budowaniu solidarności w całym bloku wschodnim.

„Polskie organizacje opozycyjne, takie jak Solidarność, miały silne powiązania z podobnymi organizacjami w innych krajach bloku wschodniego, wymieniając się doświadczeniami i wspierając nawzajem.”

2. Porównuje wpływy organizacji opozycyjnych na społeczeństwo w Polsce i innych krajach bloku wschodniego:

  • Porównanie wpływów: Wpływy organizacji opozycyjnych różniły się w zależności od kraju, choć w każdym z tych krajów były istotnym elementem sprzeciwu wobec systemu. W Polsce, dzięki dużemu wsparciu ze strony Kościoła oraz masowemu poparciu dla Solidarności, opozycja miała ogromny wpływ na życie społeczne i polityczne. W innych krajach, takich jak ZSRR, Czechosłowacja czy Węgry, wpływy opozycji były mniejsze, głównie z powodu silniejszych represji i mniejszego zaangażowania społeczeństwa.
  • Różnice w działaniach: Polska opozycja miała bardziej zorganizowaną strukturę, w postaci NSZZ „Solidarność” oraz innych niezależnych organizacji. W ZSRR i Czechosłowacji, z kolei, opozycja działała bardziej w konspiracji, nie miała takiej masowej struktury, ale jej wpływ na zmianę świadomości politycznej w społeczeństwach był również istotny.

„Polska Solidarność była jedną z najsilniejszych organizacji opozycyjnych w bloku wschodnim, podczas gdy w innych krajach, jak ZSRR, opozycja była bardziej marginalizowana, lecz miała wpływ na kształtowanie świadomości społecznej.”